Díxill

Um hinar ýmsu gerðir díxla

Díxill, beykisöxi, er helsta verkfæri beykisins, tunnusmiðsins, og eitt af einkennistáknum síldarsöltunar um aldir. Díxillinn var notaður við alla tunnuvinnu, allt frá smíði tunnunnar að eftirsóttri markaðsvöru; full tunna af gómsætri og hollri fæðu. Díxill hefur einnig verið nefndur botnhamar eða botnaöxi (sbr. Benedikt Sigurðsson – Orð úr máli síldarfólks).

Með díxlinum er botninn sleginn úr tunnunni og í hana aftur.
Botninn tekinn úr: Að slá upp, uppsláttur.
Botninn settur í: Slegið til, tilsláttur.
Díxilmenn hétu þeir sem höfðu þennan starfa á hverri söltunarstöð.
Beykir er hinn iðnlærði tunnusmiður.

Díxlarnir voru nokkuð misjafnir að stærð og þyngd, þannig voru uppsláttardíxlar að jafnaði léttari en tilsláttardíxlar. Benedikt Sigurðsson talar um bandadixil annars vegar og gjarðadixil hins vegar (sbr. Orð úr máli síldarfólks).

Díxillinn er eins og blanda af hamri og öxi, með mjóu bognu blaði og all efnismiklum skalla.

Beitt og hvasst blaðið á ,,axar“ hluta díxilsins var fyrst og fremst notað til að höggva til svigaböndin á meðan þau voru notuð sem gjarðir til að halda saman tunnunni. Hvert svigaband var höggvið í hæfilega lengd og síðan voru höggvin hök í báða enda trébandsins þannig að þau gripu hvort á móti öðru og ,,læstu“ hringnum. Til þessa verks og til að reka svigana á tunnurnar voru notaðir bandadíxlar sem voru minni og nettari en járngjarða-díxlarnir (Heimild: hljóðritað viðtal við Björn Þórðarson frá 1992) .

Síðar, að svigabandatímanum loknum um 1930, var díxilblaðið notað til léttra högga á botninn við tilslátt, nett högg á botnjaðar svo hann félli í löggina.

Orðið díxill er tökuorð í íslensku, sennilega komið frá Noregi ásamt þeirri þekkingu sem fylgdi notkun verkfærisins. Til Norðurlanda hefur verkfærið og nafnið upphaflega komið frá Hollandi – að líkindum, því þar var upphaf gríðarmikillar tunnunotkunar fyrir síldarsöltun.

Þannig barst verkþekkingin og orðanotkun henni tengd frá einni þjóð til annarrar. Og í samhengi síldarsögunnar má segja að einn kenndi öðrum að veiða og verka síld – til að afla fæðu og auðgast! Verkfærin, þekkingin og tungutakið fluttist frá einni þjóð til annarrar.

hollenska: dissel - (harinkaken? –heimildarmaður: Wim van der Weiden)
þýska: deichsel, dechsel
norska: diksel
finnska: dikseli
íslenska: díxill, dixill

Samkvæmt Benedikt Sigurðssyni er merking orðsins diksel lok eða þekja og er trúlega rótskylt síðasttalda orðinu. Benedikt segir að reynt hafi verið að íslenska orðið með þeksla eða þexla (sbr. Benedikt Sigurðsson – Orð úr máli síldarfólks).

Á myndinni eru tilsláttardíxill (austfirskur) með botnajárni í stað axarblaðs, venjulegur (gamall) tilsláttardíxill og bandadíxill.

 

Heimildir: Orðabók menningarsjóðs, Orðsifjabókin, samantekt Benedikts Sigurðssonar, gamlir díxilmenn, viðtal við Björn Þórðarson, erlendir gestir Síldarminjasafnsins og reynsla skrásetjara.

Síldarminjasafn Íslands – ÖK og RMH 2009